Veelgestelde vragen

Heb je andere vragen? We denken graag met je mee. Neem contact op met Peter (po), Eline (vo), Roos (mbo) of Giuseppe (ho).

• Visie

  • Wat is duurzaam en toekomstgericht onderwijs?

    Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) richt zich op het ontwikkelen van kennis, vaardigheden, houdingen en waarden die nodig zijn om een duurzame toekomst te scheppen (UNESCO, 2005).

  • Hoe initieer ik het brede gesprek over de noodzaak van verduurzaming in en buiten de school?

    De eerste stap die je zet in verduurzamen van het onderwijs, is om een gesprek aan te gaan. We zien dat het vaak helpt om dit soort brede gesprekken gewoon te gaan voeren en écht een gesprek aan te gaan. Vraag je collega's hoe zij hierover denken, knoop een gesprek aan met je teamleider, ondersteunend personeel of met je leerlingen en praat over wat voor jou en voor hen belangrijk is. De urgentie van duurzaamheid wordt duidelijk als je het dicht bij huis zoekt, dus over onderwerpen die jouzelf raken. Vanuit dat eerste gesprek kun je hulpmiddelen gebruiken om het gesprek verder te voeren, zoals de SustainaBul, de Routekaart Duurzaam Onderwijs of het Groene Kompas.

  • Welke vijf succesfactoren mogen niet ontbreken in een meerjarenplan om duurzaamheid te integeren in het onderwijs?

    De volgende vijf punten (in willekeurige volgorde) helpen je om duurzaamheid echt te integreren en te verankeren, en helpen je voorkomen dat een meerjarenplan een papieren exercitie blijft: 1. Zorg ervoor dat leerlingen en docenten ook participeren in de planvorming 2. Zet niet alleen in op inhoud, maar ook op relatie met de betrokkenen. Een goede samenwerking is essentieel in het creeren van verandering 3. Maak gebruik van wat er al is: de kernwaarden van de school, de SDG's als kompas, en instrumenten zoals SustainaBul, AISHE, PRISE of het Groene Kompas 4. Monitor en maak zichtbaar wat er goed gaat: verzamel bijvoorbeeld best practices en vier de vooruitgang 5. Maak je meerjarenplan concreet en praktisch, houd het dicht bij wat relevant is voor je onderwijs.

  • Hoe zorg je dat initiatieven omtrent duurzame ontwikkeling niet persoonsafhankelijk zijn?

    Ons advies is om gesprekken en initiatieven over duurzame ontwikkeling met zoveel mogelijk mensen binnen de school te voeren en hen te betrekken bij de uitvoering. Nog belangrijker is het om duurzame ontwikkeling te verankeren in de visie van de school. Op die manier bied je houvast en zorg je ervoor dat het gedragen wordt. Manieren om bijv. je bestuur te betrekken zijn de SustainaBul of de Routekaart.

  • Hoe geven andere (grote) schoolbesturen vorm aan duurzaamheid in het onderwijs?

    Verandering komt van twee kanten: bottom up en top down. Bestuurders hebben dus zeker ook een rol te spelen in het verankeren van duurzaamheid in het onderwijs. Er bestaan instrumenten om van elkaar te leren. Zo biedt de SustainaBul de mogelijkheid om beleidsmatig bij te houden wat er op een school gebeurt en worden in het netwerk de best practices gedeeld, om van elkaar te kunnen leren. Je kunt daarin van elkaar leren hoe je duurzaamheid in je beleid integreert, maar ook heel praktisch hoe je bijvoorbeeld de verbinding kunt maken tussen burgerschap en duurzaamheid.

  • Hoe kan de overheid en samenwerkingsverbanden scholen faciliteren om onderwijs te verduurzamen, zowel qua curriculum als qua omgeving?

    In de Kamerbrief van 26 oktober 2023 geeft de minister van LNV namens het kabinet aan dat hij - als vervolg op het LvDO in po-vo onderzoek - samen met de betrokken departementen en het werkveld een strategie voor duurzaamheid in het onderwijs voor de toekomst op gaat stellen. Het doel van deze strategie is om vraaggestuurd scholen te ondersteunen bij het realiseren van meer duurzaamheid in het onderwijs. De strategie wordt gebaseerd op de leerpunten uit het onderzoek. De interdepartementale werkgroep Duurzame School neemt hierin het voortouw.

  • In hoeverre bepaalt ons mensbeeld hoe we over duurzaamheid denken?

    Zelfbeeld, mensbeeld en wereldbeeld bepalen hoe we naar onszelf, de ander en de wereld kijken. Voorbeelden van economische mensbeelden, bijvoorbeeld, zijn homo economicus en homo florens. Iemand met een homo florens mensbeeld heeft over het algemeen meer oog voor duurzaamheid. Lees meer over homo florens.

• Curriculum

  • Hoe hangen duurzaamheid en onderwijskwaliteit samen?

    Duurzaamheid is niet iets wat je erbij doet, maar wat je integraal onderdeel maakt van je onderwijs. Daarmee heeft het ook invloed op je onderwijs en de kwaliteit ervan. Door de leefwereld van de leerling centraal te stellen en je te richten op de kennis, vaardigheden en competenties die leerlingen later nodig hebben, werk je ook aan de kwaliteit van je onderwijs

  • Bieden de vakken voldoende handelingsperspectief voor duurzame ontwikkeling?

    Om duurzaamheid écht te integreren in je school en leerlingen ook handelingsperspectief te geven, is meer nodig dan dit integreren in losse vakken. Natuurlijk is het belangrijk om in de vakken duurzaamheidsvraagstukken te behandelen, maar je kunt ook binnen je curriculum vakoverstijgend werken. Daarmee geef je de relatie tussen verschillende vraagstukken weer. Door vraagstukken uit de omgeving de school in te halen en dit te koppelen aan je schoolcurriculum, geef je leerlingen ook handelingsperspectief.

  • Hoe kun je duurzaamheid in het curriculum verwerken?

    Duurzaamheid kan op veel verschillende manieren in het curriculum verwerkt worden. Denk aan challenges zoals die bij het Technasium-onderwijs ingezet worden, aan buitenlessen, aan het gebruik van lesmateriaal dat op Wikiwijs gedeeld wordt, aan hedendaagse maatschappelijke vraagstukken behandelen als essay-onderwerp of een taal. Juist door duurzaamheid niet als een thema te behandelen, maar als onderlegger en kapstok voor integraal onderwijs, geef je ruimte aan de veelzijdigheid van duurzame ontwikkeling.

  • Op welke wijze kan duurzaamheid binnen het schoolleerplan en de school zelf geimplementeerd worden?

    De Whole School Approach kan hierbij als kompas dienen. De Routekaart (po-vo) en de SustainaBul (vo) zijn daarbij handige instrumenten. Net als deze publicatie van de kenniskring schoolleiders.

  • Hoe kunnen leraren doelen in het curriculum in een doorlopende leerlijn in diverse vakken verwerken?

    Als leraar kun je doelen in een doorlopende leerlijn verwerken door als school een eigen visie op duurzaam onderwijs te ontwikkelen die het mogelijk maakt om vakoverstijgend te werken.. Daarnaast helpt het ook om een vast persoon aan te stellen die kartrekker is van bepaalde taken, die mensen samen kan brengen en docenten kan helpen om vakoverstijgend te werken. Dit is een duurzaamheidscoördinator. Scholen die daarmee werken, geven aan dat dit een enorme boost geeft in duurzame ontwikkeling te verankeren.

• Pedagogiek en didactiek

  • Is er onderzoek bekend wat het effect van buitenonderwijs is op de natuurlievendheid van leerlingen?

    Er veel recent onderzoek gedaan naar de effecten van buitenonderwijs, waarbij is gekeken naar o.a. de educatieve voordelen en welzijnseffecten. Het lectoraat Kind en Natuur van de Hogeschool Leiden en Thomas More Hogeschool deed onderzoek naar de 'leerkracht' van groene schoolpleinen en onderzoekt momenteel o.a het belang van natuur bij taalontwikkeling en in de kinderopvang. Agnes van den Berg deed in 2023 samen met IVN onderzoek naar natuurintelligentie van leerlingen uit groep 7/8 en keek daarbij o.a. naar natuurverbondenheid; een begrip dat dicht in de buurt komt van natuurlievendheid.

  • In hoeverre houden we rekening met het cold cognition van kinderen onder de 12, Waardoor pedagogiek en didactiek over duurzaamheid een andere vorm en inhoud hebben dan de door hot cognition bepaalde belevingswereld van volwassenen?

    Veel NDE initiatieven op basisscholen maken gebruik van de natuur en de directe omgeving van de school. Kinderen leren al doende om zich te verhouden tot de natuur en 'de wereld'. Zo ontwikkelen ze op ervaringsgerichte wijze wat Biesta realiteitszin noemt: dat je als individu enerzijds besef hebt van wat echt is, wat reëel is. Anderzijds ook dat je zin krijgt om je uiteen te zetten met wat reëel is.

  • Hoe kan ik aangrijpend onderwijs verzorgen over duurzaamheid?

    Aangrijpend onderwijs kun je verzorgen door dicht bij de belevingswereld van de leerling te blijven. Biesta spreekt hierover tijdens het webinar Pedaogiek en Didactiek, evenals Dieuwke Hovinga in relatie tot haar lectoraat Kind en Natuur. Je kunt ook denken aan ervaringsgericht leren, zie bijvoorbeeld het werk van het lectoraat sociaal ondernemerschap aan de Marnix Academie. Daarbij is het belangrijk om als docent en school het goede voorbeeld te geven, zonder perfect te willen zijn (we zijn allemaal lerende).

  • Hoe kun je leerlingen laten participeren bij actuele duurzaamheidsvraagstukken?

    Leerlingenbetrokkenheid en participatie is heel belangrijk. Daarnaast is bekend dat leerlingen zich zorgen maken om het klimaat en de wereld. Door hen actief te betrekken bied je handelingsperspectief. Dat kun je op verschillende manieren doen, door bijv. een opdracht te koppelen aan een stuk theorie over een duurzaamheidsvraagstuk, door challenges, of bijvoorbeeld door leerlingen zelf ruimte te bieden om aan de slag te gaan op school in bijvoorbeeld een Eco-team of via een (duurzaamheids)leerlingenraad.

  • Wat is het verschil tussen handelingsperspectief en een sociaal ondernemende houding?

    Zowel handelingsperspectief als een sociaal ondernemende houding raken aan iets dat verder gaat dan kennisoverdracht. Door leerlingen de kans te bieden in je onderwijs om ervaringsgericht te leren (ervaarbaar en leerbaar zoals Dieuwke Hovinga zegt in webinar Pedagogiek en Didactiek) geef je inzicht in hoe wat zij op school leren, in de wereld past en hoe zij daarmee om kunnen gaan.

  • Hoe kunnen we leerlingen beter op de hoogte brengen van klimaatverandering?

    Dit is mede afhankelijk van leeftijd. Er zijn veel feitelijke data beschikbaar, zie o.a. de boeken en het lesmateriaal van Babette Porcelijn. En kinderboeken, van bijvoorbeeld Marc ter Horst. Op sociaal-emotoneel vlak biedt didactiek van de hoop veel handvatten. Wieneke Maris spreekt hierover in het webinar en benadrukt o.a. het belang van toekomstdenken.

• SDG’s

  • Hoe kan ik als docent burgerschapsonderwijs vormgeven?

    Je kunt de kerndoelen burgerschap gebruiken als houvast voor de invulling van je burgerschapscurriculum. Een team leraren en experts hebben de kerndoelen burgerschap geactualiseerd (2024 worden deze bekend). Naast dit wettelijk curriculum heb je als school ook de ruimte om je burgerschapsonderwijs verder in te kleuren. Hier ligt veel ruimte voor wat je als school belangrijk vindt. Ook als je duurzaamheid verder wil integreren, biedt burgerschapsonderwijs daar handvaten voor. Je kunt bij het Expertisepunt burgerschap meer informatie vinden over hoe je de waarden en visie van jouw school kunt laten aansluiten op burgerschapsonderwijs.

  • In hoeverre is er sprake van een internationale samenwerking binnen SDG/burgerschapsonderwijs?

    Er zijn verschillende programma's waarin internationaal wordt gewerkt aan burgerschapsonderwijs en de SDG's. Zo bestaat Globe Nederland, waarin leerlingen actuele maatschappelijke vraagstukken onderzoeken in verschillende landen. Ook Nuffic is internationaal betrokken bij duurzaamheidsvraagstukken . De Whole School Approach is overigens een internationale aanpak, waar ook internationaal onderzoek naar wordt gedaan (zie bijvoorbeeld dit onderzoeksproject van Arjen Wals)

  • Wat is de link tussen (wereld)burgerschap en de SDG's?

    Wereldburgerschap is een concept dat de Sustainable Development Goals (SDG's, zie ook de website van SDG Nederland) en burgerschap met elkaar verbindt. Deze verbinding wordt op steeds meer scholen & internationaal toegepast. De SDG's zijn als agenda aan de wereld opgesteld en door 193 landen (VN-landen) ondertekend. De SDG's zijn als zodanig geen politieke boodschap. Ze kunnen in het onderwijs een kompas bieden en laten zien hoe de verschillende doelen onderling verbonden zijn. Burgerschapsonderwijs kan daarbij voeding zijn voor duurzame ontwikkeling op school.

  • Hoe zorg je ervoor dat burgerschapsonderwijs politiek neutraal blijft?

    Net als de SDG's is burgerschap politiek neutraal. De burgerschapsdoelen die in de kerndoelen bieden houvast voor de inrichting van je schoolcurriculum. Tegelijk biedt burgerschapsonderwijs evenals duurzaam onderwijs de kans om de waarden en visie van de school te gebruiken als onderlegger/ De levenbeschouwelijke eigenheid van de school kun je gebruiken om dit onderwijs vorm te geven.

  • Hoe kun je ervoor zorgen dat ook leerlingen die praktijkgericht onderwijs volgen en wat jonger zijn, ook betrokken worden?

    Leerlingparticipatie wordt waardevol als je het dicht bij huis houdt. Voor de ene leerling is energie een belangrijk onderwerp, voor de ander gelijke kansen. Door met leerlingen gesprekken te voeren (in en buiten de les) over deze onderwerpen, geef je de ruimte om ook te handelen. Dit kun je in je les verwerken door vraagstukken uit de omgeving de school in te halen, of door leerlingen op een passende manier de ruimte te bieden in bijv. een leerlingenraad of Eco-team.

  • Hoe kan ik de SDG's op school goed gebruiken?

    De SDG's vormen een kompas voor waar duurzaamheid over gaat. Je kunt de SDG's in je onderwijs gebruiken door (samen met leerlingen) na te gaan welke SDG's bepaalde lesstof raakt, door een aantal SDG's als speerpunten te identificeren (bijv. klimaatadaptatie en armoedebestrijding) en je kunt de SDG's zichtbaar maken door bijvoorbeeld de SDG-vlag te voeren. Zichtbaar maken van duurzaamheid geeft ook ruimte om er aandacht aan te besteden en het gesprek erover te beginnen. De tip is om de SDG's ook te vertalen naar de leefwereld van de leerlingen.

• Onderwijshuisvesting en bedrijfsvoering

  • Hoe kan ik op school bijdragen aan gescheiden afval inzamelen?

    Op veel scholen bestaat de wens om het afval gescheiden te verzamelen en op te laten halen. Per gemeente kunnen daar afspraken over gemaakt zijn, ga dus in gesprek met je gemeente. Je kunt ook vooraf al contact zoeken met andere scholen in je buurt om na te gaan of jullie dezelfde wensen hebben en of er bijv. samenwerkingsmogelijkheden zijn. Goed om te weten dat vanaf 1 december 2023 een loket geopend voor plastic verpakkingsafval gescheiden ophalen.

  • Wat zijn goede stappen als ik mijn schoolgebouw wil vernieuwen?

    Het is van belang om aanwezige expertise uit de markt vroegtijdig mee te nemen in de planvorming en goed na te denken over wat je doelen zijn. Ruimte OK advsieert bijvoorbeeld om samen met een meer integrale aanpak van het project (integratie advies-ontwerp-uitvoering en soms zelfs beheer) te komen omdat zo de kans op snelheid en een kostenefficiënt project het grootst is. Er zijn genoeg voorbeelden om van te leren om te kunnen bepalen welke werkwijze het beste past bij de opgave, zie bijv. Informatiebladaanbestedenverduurzamenschoolgebouw.pdf en Tijdspad_voor_scholenbouw_versie_september 2022_.pdf. Je kunt ook inspiratie opdoen voor renovatie via https://www.mevrouwmeijer.nu/

  • Hoe ga je om met circulair bouwen bij renovatie? Moet je rekening houden met circulair zijn in 2050 als er nu renovatie op de planning staat voor een gebouw?

    Circulair denken is zeker niet alleen van toepassing voor nieuwbouw maar kan ook onderdeel zijn van een renovatieopgave. Sterker nog slim hergebruik van bestaande gebouwonderdelen draagt bij aan circulair denken en voorkomt verspilling van grondstoffen. De periode tot 2050 is nog ver weg. Kunst is te gaan kijken hoe geplande investeringen voor het onderhoud zijn te optimaliseren met een zo laag mogelijke milieulast en-of zo hoog mogelijke reductie van CO2 uitstoot of het bevorderen van Biodiversiteit. Gebruik hiervoor de SDG-doelen om te bekijken wat er kan binnen de huisvestingsopgave van een school. Als ook het eerder bedoelde kennisdocument hierover

  • Hoe kan je als school budget neutraal zo optimaal mogelijk verduurzamen?

    Hoe je als school jullie budget zo optimaal mogelijk kunt gebruiken ten behoeve van duurzaamheid, is natuurlijk per school verschillend. Op de website van Ruimte OK vind je hierover volop informatie.

• Overkoepelend

  • Hoe kan ik mooie ideeën m.b.t. duurzaam onderwijs uitwisselen met collega's?

    Leren voor Morgen heeft verschillende onderwijsnetwerken waarin docenten (en bestuurders) elkaar ontmoeten en inspireren. Sluit je aan bij een van de netwerken po, vo of vmbo-pro.

  • Welke impulsen zijn nodig en gewenst om duurzaamheid in het onderwijs te integreren?

    De transitie naar een onderwijssysteem waarin duurzaamheid geintegreerd is, vraagt wat van iedereen. Mensen die werkzaam zijn in het onderwijs, zullen andere vaardigheden en kennis moeten overbrengen en leerlingen faciliteren om op een betekenisvolle manier te leren voor hun toekomst. Tegelijk is er ook sturing van bovenaf nodig. Uit onderzoek blijkt dat veel docenten wel meer aandacht willen geven aan duurzaamheid, maar niet goed weten hoe. Daarom zijn we heel blij dat er via een Kamerbrief is aangekondigd dat er vanuit betrokken ministeries een strategie voor duurzaamheid in het onderwijs gaan opstellen.

  • Hoe kan ik bijhouden welke stappen ik zet op gebied van duurzaam onderwijs, en hoe kan ik daarover verantwoording afleggen?

    Zichtbaar maken van vooruitgang motiveert enorm! Daarom is het leuk om bij te houden welke voortuigang je boekt. Je kunt de SustainaBul gebruiken als periodieke meetlat voor wat je doet, of je eigen doelen vastleggen in een meerjarenplan en daar jaarlijks de voortgang op vastleggen. Eco-Schools biedt ook de mogelijkheid om voortgang bij te houden.

  • Wat hebben schoolleiders nodig om duurzaamheid en circulariteit een structurele plaats te geven in hun organisatie in relatie tot de natuurlijke en sociale omgeving van de school?

    De schoolleiderskenniskring ‘Duurzame ontwikkeling in het primair onderwijs’ heeft samengewerkt aan ontsluiting van kennis over het thema Duurzame ontwikkeling (in het primair onderwijs). Hun bevindingen en toekomst- en ontwikkelingsgericht perspectief zijn gebundeld in een boekwerk. Als basis is de Whole Approach gebruikt, die de omgeving van de school includeert.

  • Hoe leeft duurzaamheid in brede zin onder de scholen?

    Het onderzoek LvDO in het po en vo (december 2022) geeft een goed beeld van de stand van zaken.