Bewustwording in de klas: Hoe verhalen kunnen aanzetten tot nadenken

Geschreven door: Chris Janssen

Joan de Ruijter, docent filosofie en Nederlands, behaalde afgelopen maart een gedeelde tweede plaats op de Duurzame Docent Verkiezing 2025. Deze twee vakken geeft zij in Amsterdam op het Cartesius Lyceum, het Marcanti College en het 4^e gymnasium. De jury van deze verkiezing sprak tijdens de avond lovend over Joan. Zo zei jurylid en middelbare scholier Fé Swets het volgend: “Ik had jou graag voor de klas gehad. Het lijkt mij zo interessant om in jouw klas te zitten en alle verschillende ideeën te horen, en me af te vragen: wat is mijn mening? Dat is toch waar je als scholier het meeste mee bezig bent: onderzoeken wat je belangrijk vindt en waar jij staat. Geweldig hoe jij dat faciliteert.” We gingen bij Joan langs om te vragen hoe zij dit voor elkaar krijgt.

Dit artikel maakt deel uit van een reeks over de Duurzame Docent Verkiezing.
Met deze verkiezing geven we docenten het podium dat ze verdienen. Duurzame docenten zijn onmisbaar: de generatie van morgen staat voor grote, complexe uitdagingen. Het is aan bevlogen onderwijsprofessionals om hen daarop voor te bereiden. We kennen allemaal wel zo’n docent die het verschil maakt — die leerlingen eigenaarschap geeft over hun leerproces, handelingsperspectief biedt, hen verbindt met hun omgeving en bovenal weet te inspireren. Tijdens de Duurzame Docent Verkiezing zetten we deze voorlopers in het zonnetje en delen we hun verhalen, zodat hun impact nog verder reikt.

“De Amsterdamse haven lijkt hier gewoon industriegebied, maar zeker ’s nachts als de mensen en auto’s weg zijn leven daar veel vogels en natuur. Deze dingen bijbrengen is juist voor leerlingen uit de stad essentieel.” Bij duurzaamheid wordt vaak eerder aan biologie en aardrijkskunde gedacht. Volgens de Ruijter past filosofie juist goed bij duurzaamheid.

“Op dit moment zijn we bezig met ecocentrisme” vertelt Joan de Ruijter. “Ecocentrisme houdt in dat de natuur centraal staat bij het kijken naar de wereld.” Deze filosofie is de tegenhanger van antropocentrisme (de filosofie waarin de mens centraal staat), dat de afgelopen 2000 jaar leidend was. “Het idee dat de wereld op een antropocentristische manier bekeken wordt, begon dankzij een aantal grote filosofen vanaf begin 20^eeeuw te vervagen” aldus Joan. Deze verandering in de filosofische benadering van de wereld bereikt nu ook de leerlingen die havo-eindexamen gaan doen met het vak filosofie. “Drie jaar geleden is bekend geworden dat het onderwerp voor de havo-eindexamenleerlingen van 2026 ‘mens, dier en natuur’ is. Dit is super interessant, dit zouden eigenlijk alle leerlingen van Nederland moeten leren!”

Joan de Ruijter is zich ervan bewust dat het niet bevorderend is dat structureel dezelfde ideologie overgedragen wordt. “Het vak moet niet te ‘woke’ worden, daar ben ik het zeker mee eens. Je wil namelijk iedere leerling in aanraking laten komen met een perspectief wat ze nog niet kennen.” Volgens de Ruijter is dit juist het voordeel van het geven van een vak als filosofie. Voor haar is dit vak bij uitstek de plek waar leerlingen op een vrije manier naar bepaalde maatschappelijke vraagstukken leren kijken.

“Het is heel interessant om te kijken waar de angst voor de wolf vandaan komt. Is dat omdat de wolf werkelijk zo gevaarlijk is, of komt dit vooral door de manier waarop wij in Nederland opgegroeid zijn met de bekende ‘roodkapje-verhalen’?”

 

Volgens de filosofie-docent helpt deze werkwijze erg goed als het gaat om bewustwording van de natuur. De manier waarop de gemiddelde Nederlander naar de wolf kijkt is hier volgens haar een goed voorbeeld van. “Het is heel interessant om te kijken waar de angst voor de wolf vandaan komt. Is dat omdat de wolf werkelijk zo gevaarlijk is, of komt dit vooral door de manier waarop wij in Nederland opgegroeid zijn met de bekende ‘roodkapje-verhalen’?” Als docent Nederlands is Joan op dit moment ook bezig met een lessenserie over verhalen ‘waarin dieren meer als dieren worden weggezet, in plaats van als een karikatuur van de mens’. In deze lessenserie kregen de leerlingen de opdracht om met deze bril naar verhalen te kijken die zij herkenden uit hun jeugd. Een leerling gaf tijdens deze les een presentatie over ‘Peppa Pig’. “Op zulke momenten is het interessant om het met de klas even te hebben over de staart van Peppa Pig. Deze staart heeft hij namelijk wel in het boek, maar Nederlandse varkens in de bio-industrie hebben helemaal geen staart meer omdat deze eraf wordt gebrand.” Door deze verschillen te benoemen en op te merken, lukt het Joan samen met haar leerlingen een manier te vinden om het over dit soort onderwerpen te hebben.

Joan de Ruijter is zelf ook beoefend schrijver. Aan de hand van zelfgeschreven verhalen en boeken, lukt het Joan om leerlingen te confronteren met filosofische dilemma’s. Zo schreef Joan onder andere mee aan verhalen in Het-groot-niet-te-vermijden-verhalenboek van schrijverscollectief Schrijvers voor de Toekomst. In het door haar geschreven verhaal, ‘Na de ramp’, is het de bedoeling dat leerlingen zich kunnen identificeren met het hoofdpersonage. In dit verhaal beleeft de hoofdpersoon een watersnoodramp in Nederland. De persoon beschrijft een situatie van een vluchtelingenkamp en de manier waarop zij als vluchteling aangekeken wordt door de mensen die niet hebben hoeven uitwijken. “Op het moment dat ik dit verhaal behandel tijdens de lessen, kan ik daar vervolgens hele interessante vraagstukken uit halen” vertelt de Duurzame Docent. De vraagstukken die gepaard gaan met dit verhaal variëren vervolgens van ‘wanneer speelt dit verhaal zich af volgens jou?’ tot ‘waarom denk jij dat er zo neergekeken wordt op de hoofdpersoon?’. Via deze weg slaagt  Joan er in om een snaar te raken waardoor de leerlingen aangespoord worden ethische vragen kritisch te onderzoeken.

Wanneer een les voor Joan de Ruijter geslaagd is, vindt ze lastig te zeggen. “Elke leraar wordt getraind om leerdoelen na te streven, dit is altijd lastig voor filosofie-docenten” vertelt Joan. “Desondanks probeer ik bepaalde resultaten na te streven. Bijvoorbeeld het leerdoel dat leerlingen moeten kunnen benoemen of een kinderfilm erg antropocentrisch is. Natuurlijk moet je er wel een beetje inbeeldingsvermogen voor hebben, maar herkennen of dieren in deze film menselijke eigenschappen zijn toegekend, is een goed begin.” Volgens Joan hoeft dat ook niet het enige doel te zijn van die lessen: “niemand hoeft van mij zijn gedachten te veranderen over deze films, wanneer er een vorm van bewustwording plaatsvindt vind ik dat een mooi resultaat.”

“Zonder direct activistisch te zijn denk ik dat je bewustwording op heel veel manieren kan aanjagen. In ieder vakgebied zijn er mogelijkheden om leerlingen aan het denken te zetten. Ikzelf kies er bij Nederlands voor om bepaalde teksten toe te passen in mijn lessen. Dit zijn kleine stappen die aan kunnen sporen om over dit soort dingen na te denken.”